صنعت دامپروری، قلب تپنده‌ی تامین امنیت غذایی هر کشوری است و در این میان، تغذیه علمی و اصولی دام، بدون شک مهم‌ترین حلقه از این زنجیره به شمار می‌رود. خوراک، تنها منبع تامین کننده‌ی نیازهای بدن دام برای رشد، تولیدمثل، سلامت و بازدهی اقتصادی مطلوب است. تغذیه علمی نه تنها سلامت دام را تضمین می‌کند، بلکه مستقیما بر اقتصادی بودن تولید تاثیر می‌گذارد. یک برنامه غذایی اصولی می‌تواند هزینه‌های دامپزشکی را کاهش داده و بازدهی تولید شیر و گوشت را به حداکثر برساند.
تعریف خوراک دام و اجزای اصلی
خوراک دام به هر ماده‌ای گفته می‌شود که پس از خورده شدن توسط دام، بتواند بخشی از نیازهای غذایی آن را تامین کند. این مواد شامل انرژی (عمدتا از غلات)، پروتئین (از کنجاله‌ها)، ویتامین‌ها، مواد معدنی و فیبر (از علوفه) هستند.
دسته‌بندی مواد اولیه بر اساس منشا و عملکرد
- علوفه‌ها (خوراک‌های حجمی): مانند یونجه، کاه و سیلاژ ذرت. این مواد حجم زیادی از جیره را تشکیل داده و منبع اصلی فیبر هستند.
- کنستانتره‌ها (خوراک‌های متراکم): مانند ذرت، جو و کنجاله سویا. این گروه انرژی و پروتئین جیره را تامین می‌کنند.
غلات به عنوان پایه انرژی جیره
ذرت به دلیل انرژی بالا، جو به دلیل تعادل مناسب انرژی و پروتئین و گندم به عنوان منابع اصلی کربوهیدرات‌ها عمل می‌کنند. نسبت استفاده از هرکدام بستگی به قیمت و قابلیت دسترسی دارد.
کنجاله‌ها؛ قلب تامین پروتئین
کنجاله سویا به دلیل دارا بودن اسیدهای آمینه ضروری، باکیفیت‌ترین منبع پروتئین گیاهی است. کنجاله کلزا و آفتابگردان نیز جایگزین‌های مناسبی هستند.
ویتامین‌ها؛ ریزمغذی‌های کلیدی
ویتامین‌ها سهم و بخش بسیار کمی از جیره و کل هزینه خوراک را (2 تا 3 درصد) به خود تخصیص می‌دهند. در هر حال حضور نداشتن و یا مقدار ناکافی یک ویتامین به‌تنهایی می‌تواند به خطراتی برای سلامتی، رشد و تولید مثل منجر شود. به هنگام کاهش خوراک مصرفی، لازم است که مقدار ویتامین‌ها برای دستیابی به حداکثر توان تولیدی تنظیم شوند. هر کدام از ویتامین‌ها خواص خاص خود را دارند که در ادامه به قسمتی از آن اشاره شده‌است.
ویتامین A: برای بینایی، تولیدمثل و ایمنی.
ویتامین D: برای جذب کلسیم و فسفر و سلامت استخوان.
ویتامین E: یک آنتی‌اکسیدان قوی برای محافظت از سلول‌ها.
ویتامین‌های گروه B: برای متابولیسم انرژی.
مواد معدنی؛ سلامت اسکلت دام
- کلسیم و فسفر: برای استخوان‌ها، دندان‌ها و تولید شیر.
- سلنیوم و روی: تقویت‌کننده سیستم ایمنی و باروری.
- منیزیم: جلوگیری از کزاز در گاوهای شیرده.
نقش فیبر در سلامت نشخوارکنندگان
بطور کلی، در نشخوارکنندگانی مانند گاو و گوسفند، فیبر نقش حیاتی در تحریک فعالیت‌های گوارشی و بهبود عملکرد شکمبه دارد. همچنین یکی از مهم‌ترین مزایای فیبر، پیشگیری از بروز مشکلات گوارشی نظیر اسیدوز شکمبه است.
لازم به ذکر است فیبر به بهبود بهره‌وری خوراک نیز کمک می‌کند. خوراک‌های پر فیبر معمولا حجم زیادی دارند و موجب احساس سیری در دام‌ها می‌شوند. این امر می‌تواند به کاهش مصرف خوراک‌های اضافی و افزایش کارایی تغذیه‌ای کمک کند.
فرمولاسیون؛ علم و هنر ترکیب مواد
به فرآیند جیره‌نویسی فرمولاسیون خوراک نیز می‌گویند. در این فرمولاسیون سن، وزن، اهداف تولید و سایر نیازهای فیزیولوژیکی حیوان در نظر گرفته می‌شود. هدف از نوشتن فرمول برای تولید خوراک، ارائه یک جیره غذایی مقرون به صرفه، خوش‌طعم و از نظر تغذیه‌ای مناسب برای ارتقاء رشد، سلامت و بهره‌وری بهینه دام و طیور است. جالب است بدانید این کار امروزه با نرم‌افزارهای تخصصی انجام می‌شود.
آسیاب کردن؛ افزایش سطح دسترسی مواد مغذی
خرد‌کردن و نرم نمودن مواد خوراکی، توسط آسیاب صورت می‌گیرد. آشنایی با ساختمان و نحوه کار آن‌ها می‌تواند علاوه بر پایین آوردن هزینه‌های تولید (به جهت انجام کار صحیح) در اعمال مدیریت بهتر در گاوداری‌ها و مرغداری‌ها که بخشی از آن شامل تولید جیره متعادل، یکنواخت و ارزان قیمت می‌باشد، کمک بسزایی نماید. بسیاری از روش‌های عمل‌آوری، مانند آسیاب‌کردن و یا غلتک‌زدن، بازده غذایی را بین 5 تا 65 درصد افزایش می‌دهند.
بنابراین، آسیاب کردن سطح تماس مواد با آنزیم‌های گوارشی را افزایش داده و هضم‌پذیری را بهبود می‌بخشد. البته ریز‌کردن بیش از حد برای نشخوارکنندگان می‌تواند مضر باشد.
مخلوط کردن؛ ایجاد یکنواختی برای مصرف متعادل
مخلوط کردن دقیق تضمین می‌کند که هر کیلوگرم از خوراک نهایی، ترکیب یکسانی از تمام مواد مغذی را دارد. این موضوع از مصرف انتخابی دام جلوگیری کرده و از بروز کمبود یا مسمومیت پیشگیری می‌کند.
پلت‌کردن؛ فشرده سازی برای کارایی بیشتر
در فرآیند پلت‌کردن خوراک دام و طیور، تغییرات فیزیکی و شیمیایی مختلفی بر مواد غذایی اعمال می شود تا ارزش غذایی خوراک افزایش یافته و رشد حیوانات را تضمین نماید. بدین صورت بازدهی خوراک تهیه شده نیز افزایش پیدا کرده و از پرداخت هزینه‌های گزاف جهت تامین مواد غذایی مغذی مورد نیاز برای دام و طیور جلوگیری می‌شود.
پلت‌کردن خوراک از طریق اعمال فشار و حرارت انجام می‌شود. این فرآیند مزایای زیادی دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کاهش هدررفت خوراک تا ۱۵%
- بهبود قابلیت هضم
- از بین‌بردن باکتری‌های مضر مانند سالمونلا و ایکولای
پروبیوتیک‌ها؛ ارتش دفاعی روده
پروبیوتیک‌ها گروهی از میکروارگانیسم‌های زنده هستند که در تغذیه دام استفاده می‌شوند، هیچگونه زیانی برای موجودات زنده ندارند، آنزیم‌های مختلفی ترشح می‌کنند که باعث شکسته‌شدن زنجیره‌های کربنی آلی و تولید موادی چون قندهای ساده‌تر، الکل‌ها، ویتامین‌ها و سایر مواد مغذی می‌شوند. در مقاله‌های آتی بصورت مفصل در مورد پروبیوتیک‌ها توضیح داده خواهد شد.
نتیجه‌گیری
امروزه، با پیشرفت علوم دامی، دیگر نمی‌توان تهیه خوراک را تنها بر پایه تجربیات گذشته یا حدسیات استوار کرد. یک جیره متعادل و علمی، نه تنها سلامت دام را تضمین می‌کند و از بروز بیماری‌های متابولیک جلوگیری می‌نماید، بلکه به صورت مستقیم بر کمیت و کیفیت محصول نهایی(چه شیر، چه گوشت و چه سایر فرآورده‌های دامی) تاثیر می‌گذارد. همچنین، با بهینه‌سازی مصرف خوراک، می‌توان ضریب تبدیل را بهبود بخشید و از هدررفت منابع مالی جلوگیری کرد که این خود گامی بلند در جهت پایداری اقتصادی واحدهای دامپروری است.
جهت دریافت مشاوره تخصصی در زمینه تغذیه دام و بهره‌مندی از جیره نویسی اصولی با کارشناسان پیشرو آتیه دام تماس حاصل فرمایید.